Wstęp – pojęcie jedwabnego szlaku

Od zjednoczenia Cesarstwa po okresie Walczących Królestw (1) przez pierwszego cesarza Qin – Qin Shi Huang, głównym celem kolejnych władców Cesarstwa była integracja centralnych z południowymi i północnymi powiatami, ulegającemu rozpadowi ze względu na nierównomierny rozwój poszczególnych prowincji, najazdy ludów koczowniczych oraz częste wylewy wielkich rzek – Huang, Jangcy, Huai. (2) W tym celu zbudowano system kanałów łączących północ z południem tzw. Wielki Kanał a w XIX wieku rozpoczęto tworzyć sieć kolejową łączącą Pekin z Kantonem, współczesnym Guangzhou.

Drugim znaczącym kierunkiem Chin dynastycznych była ekspansja na linii wschód-zachód, czego efektem było połączenie centralnych i wschodnich powiatów Cesarstwa drogami handlowymi ze światem buddyjskim, arabskim, Afryką i Europą. Ekspansja na zachód doprowadziła do rozprzestrzenienia się Buddyzmu w Chinach, ale także doprowadziła do zderzenia się z ekspansją ludów nomadycznych i koczowniczych Azji centralnej i północnej. Wyrazem zwrotu ze wschodu na zachód były utworzenie dróg handlowych łączących Chiny z Europą i światem arabski między III a XVI wieku n.e, nazwanych w XIX wieku Jedwabnym Szlakiem. (3) Główne drogi handlowe prowadziły z miasta Xi’an we współczesnej prowincji Shaanxi, stolicy min. dynastii Zhou, Qin, Han i Tang przez miasta Lanzhou i Dunhuang we współczesnej prowincji Gansu, gdzie rozdzielał się w dwóch kierunkach. (4)

Północny jedwabny szlak

Północny szlak transportowy prowadził wzdłuż systemu gór Tienshan na współczesnej granicy między Chinami, Kazachstanem i Kirgistanem, przez pustynię Takla Makan w kotlinie kaszgarskiej do miasta Hami w kotlinie Hami Pendi, Turfun we współczesnym północnym Sinciangu do Korla, Kucza, Aksu aż do miasta Kaszgar. Drugi północny szlak prowadził z Hami przez góry Tienszan przez starożytne miasto Ałmałyk w historycznym regionie Siedmiorzecza w pobliżu współczesnego miasta Yining, Bałasagun siedziby wschodniego kaganatu Karachanidów w okolicach obecnego Tokmaku w Obwodzie Czujskim we współczesnym północnym Kirgistanie, przez Taszkient, Samarkandę i Bucharę starożytne miastwa trwające do dziś we współczesnym Uzbekistanie. Drugi szlak prowadził z Czarklik, Czerczen, Niję, Keriję, Hoten, Jarkend do miasta Kaszgar w zachodnich Chinach.

Szlak z miasta Kaszgar prowadził przez system gór Hindukusz przez współczesny Afganistan i Pakistan, do dawnych ośrodków Buddyzmu Mahajana w Gandhara, Taksila we współczesnym północno-wschodnim Pakistanie przez góry Pamir do Samarkandy i Buchary we współczesnym Uzbekistanie przez Balch we współczesnym Afganistanie i Antiochię Margiańską we współczesnym Turkmenistanie, dalej przez Bagdad we współczesnym Iraku i Damaszek we współczesnej Syrii do Konstantynopola i współczesnego Trabzonu we współczesnej Turcji a stamtąd do krajów śródziemnomorskich. (5)

Południowy jedwabny szlak

Określeniem południowego jedwabnego szlaku nadaje się trasie prowadzącej z Chengdu w Syczuanie przez Kunming, miasta Dali w prowincji Junnan do współczesnych Indii, Związku Mjanmy i Pakistanu. (6)

Współczesne pojęcie jedwabnego szlaku

Ciekawostką jest, że współczesne połączenie kolei towarowej z Chengdu prowadzące przez Alashankou w Sinciang, Kazachstan, Rosję w Moskwie do Łodzi dalej łącząc się z projektowaną Transeuropejską Siecią Transportową – TEN-T nazywa się nowym jedwabnym szlakiem mimo, że trasa kolei prowadzi w innym kierunkiem niż w starożytnym pierwowzorze. (7) Projekt południowego nowego jedwabnego szlaku wpisuje się w koncepcję Nowego Mostu Lądowego Eurazji mającego na celu połączenie wschodnio-północnego chińskiego portu Lianyungang z Rotterdamem w Holandii. na długości 11,870 km przez cały kontynent Eurazjatycki.8 Unia Celna między Rosją, Kazachstanem i Białorusią w swym założeniu ma obniżyć na tyle koszty transakcyjne przez ujednolicenie inspekcji celnych, opóźnień i poprawiając bezpieczeństwo transportu na tyle, że transport koleją przez Eurazję stanie się konkurencyjny wobec dominującego transportu oceanicznego oraz lotniczego obniżając czas i koszt transportu. (9)

Morski jedwabny szlak

Za jedwabny szlak uznaje się także morskie szlaki powstałe w czasie Wschodniej Dynastii Han prowadzące z ujścia rzeki Hong (Czerwonej) przechodzącej przez Chiny do Wietnamu w okolicach Hanoi, wzdłuż wybrzeża przez Cieśninę Malakka, Sri Lanka, Indie, Zatokę Perską, Starożytną krainę Aksum (10) do portów Imperium Rzymskiego. Szlak w następnych wiekach przedłużono ze współczesnego Guangzhou, dalej wzdłuż brzegów współczesnego: Wietnamu, Kambodży, Tajlandii, Półwyspu Malajskiego, Sumatry, Jawy, Mjanmy, Indii, Cejlonu, Pakistanu, przez Persję i Irak. Kolejna linia przedłużenia szlaku prowadziła z Zatoki Perskiej do Morza Czerwonego, portów perskich, arabskich, Somalii, Etiopii i Egiptu, rzeki Rufidżi we współczesnej Tanzanii uchodzącej do Oceanu Indyjskiego oraz Izraela, Libanu, Egiptu i portów weneckich.

W kolejnych wiekach rozwój transportu oceanicznego oraz lotniczego wpłynął na znaczną marginalizację Azji centralnej dla powstających globalnych dróg handlu i komunikacji. Ze względu na naturalne bariery geomorfologiczne oddzielające Azję Centralną od CHRL przez góry Tian-Shan, Pamir i pustynię Taklamaklan nie doszło w historycznym procesie formowania się państwa chińskiego do integracja rubieży z centrum cesarstwa a dawne znaczenie szlaku jedwabnego w kolejnych wiekach zostało zmarginalizowane. Współczesne spory na Morzu Wschodnio-chińskim i Południowo-Chińskim o kontrolę nad morskimi złożami ropy, kontrolę strategicznych stref przybrzeżnych i powietrznych w końcu szlaków transportu ropy z krajów arabskich do Azji Wschodniej będącej w sojuszu z USA po II Wojnie Światowej wpływa w znaczącym stopniu, że rosnąca niepewność wobec transportu morskiego stawia tradycyjny transport kolejowy ponownie konkurencyjny.

Zwrot Chin na zachód

Celem prowadzenia przez państwo chińskie geopolityki zachodniej – jedwabnego szlaku, należy doszukiwać się w historii Chin dynastycznych, w którym zagrożenie dla właściwych Chin napływało z zachodu i północy. Według wspólnego dla nacjonalistów i komunistów chińskich przeświadczenia o strategicznym znaczeniu zachodni regionów dla zachowania spoistości terytorialnej państwa ulegającego powtarzającej się de-fragmentacja, współczesna Azja Centralnej stanowi stałe, potencjalne zagrożenie i źródło destabilizacji powiatów centralnych.(11)

Kosmogonia neo-konfucjańska klasyfikowała terytoria współczesnej Azji Centralnej jako dalekie zachodnie barbarzyńskie sfery harmonijnego świata, w którym centrum stanowiły ziemie dorzecza Żółtej Rzeki i Jangcy. Zagrożenie dla powiatów dla tego centrum świata rządzonego przez dynastie pochodzące z etnosu Han (12), przychodziło ze strony zachodnio-północnych, zachodnio-południowych i północno-wschodnich rubieży cesarstwa od tzw. pięciu barbarzyńców (13) oraz ludów proto-koreańskich z królestwa Koguryo. Najważniejszym zagrożeniem dla elit dynastycznych do XIX wieku były zachodnie rubieże cesarstwa, czego dobitnym wyrazem była budowa Wielkiego Muru, podpisywanie strategicznych umów granicznych z Rosją Carską oraz idea stworzenia zachodniego powiatu – nowej domeny zachodniej – Sinciang, który miał stanowić wysuniętą placówką pacyfikującą zagrożenie na zachodzie cesarstwa.

Cztery fale zachodniej ekspansji Chin

W historii Chin dynastycznych wskazuje się na cztery fale zwracania się w stronę zachodnich powiatów i dalszej ekspansji w stronę Azji Centralnej. Za pierwszy zwrot w stronę zachodu uznaje się ekspansję w stronę współczesnego Gansu i Sinciang oraz Junnan przez zachodnią dynastię Han (207 p.n.e-23 n.e.). Drugi zwrot na zachód trwał w czasie dynastii Sui (581-618 n.e.) i Tang (618-907 n.e.), efektem czego było wybudowanie wzdłuż jedwabnego szlaku rozległej infrastruktury. Trzecim zwrotem był okres panowania mongolskiej dynastii Yuan (1271-1368 n.e.) w której ustanowiono sieć urzędów pocztowych. Czwartą politykę zachodnią przeprowadzono w okresie panowania dynastii mandżurskiej Qing (1644-1911) która ustanowiła nowy powiat cesarstwa – Sinciang. (14) Te cztery zwroty w polityce Chin dynastycznych określam proto-geopolityką jedwabnego szlaku, która ukształtowała całościową geopolitykę łączenia wschodniego wybrzeża z Azją centralną w Chińskiej Republiki Ludowej.

W okresie rządów Yuan Shikai, junt wojskowych, Kuomintangu aktywność Chin absorbowały wschodnie wybrzeża, centralne powiaty oraz Mandżuria. Działania wojenne wobec Japonii, wojna domowa z juntami wojskowymi oraz Komunistyczną Partią Chin nie sprzyjała projektowaniu geopolityki zorientowanej na łączenie wschodu z zachodem państwa. Wyjątkiem były tutaj projekty rozbudowy kolei Sun Jat-sena z 1920 roku. Po wygranej komunistów reprezentujących chińską strategię kontynentalną, geopolityka państwa chińskiego przesunęła akcenty na zachodnie powiaty. Do tego zwrotu na zachód należałoby uwzględnić politykę Mao Zedonga budowy w bliskich zachodnich i południowo-zachodnich powiatach rozproszonego ciężkiego przemysłu nastawionego na działania wojenne – tzw. trzeci front, politykę Deng Xiaoping integracji wschodu z zachodem ogłoszoną na początku lat 90 a realizowaną przez Jiang Zemina jako oficjalna strategia państwowa od 1999 roku, kontynuację tej polityki oraz współcześnie realizowany program budowy rurociągu i kolei prowadzącego z Morza Kaspijskiego przez państwa Azji Centralnej do północnych portów chińskich za przewodnictwa Hu Jintao.

Sinciang w geopolityce jedwabnego szlaku

Sinciang, stanowi od XIX wieku zmilitaryzowany powiat państwa chińskiego, którego pierwotnym celem było pacyfikowanie działań rebelianckich Ujgurów i Dżurdżenów po ich klęsce w starciu z dynastią Qing. Przed podbojem przez dynastię mandżurską Qing w 1759 roku, ustanowieniu powiatu i nadanie nazwy był on określany przez dynastie Han i Tang – zachodnimi regionami.(15)

Historyczne kształtowanie się „nowej granicy”

Pierwsze starcia o panowanie nad współczesnym Sinciang datuje się na okres bitew między dynastią Han a konfederacją plemion Xiongnu między 133 rokiem p.n.e. a 89 rokiem n.e.. Efektem starć było podporządkowanie w system trybutarny Loulan, Turpan, Bugru, Dayuan oraz Kangju między 108 a 101 rokiem p.n.e. W kolejnych latach dynastia Han rozszerzyła działania wojenne na Ferghana (Dayuan), Syr Dayra, Amu Darya (współczesne terytoria Uzbekistanu i Kirgistanu), Jushi. W 60 p.n.e. dynastia Han utworzyła protektorat zachodnich regionów po rozbiciu Xiongnu w 92 n.e. ustanawiając tam wojskowe jednostki pacyfikacyjne. W okresie I do VI wieku n.e. toczyły się w zachodnich regionach walki między Xiongnu, Turkutami a pogrążoną w upadku północną dynastią Wei, aż do czasu podporządkowania wschodnich Turkutów nowej dynastii Sui i Tang. Zachodnie regiony obejmujące współczesny Sinciang, ale także terytoria państw Azji Centralnej miały znaczenie dla kształtowania się polityk cesarskich następnie komunistycznych Chin oraz był związany z tworzeniem się państwowości chińskiej od jej samego początku. Z tego względu, aby rozumieć współczesną geopolitykę ChRL względem Azji Centralnej, ale także wewnętrzną politykę wobec zachodnich powiatów należy uwzględniać historię Chin sięgającą początków jej państwowości.

Jedwabny szlak w polityce dynastii Tang

Panowanie dynastii Tang uznaje się za szczyt rozwoju jedwabnych szlaków w Chinach oraz rozwoju południowo-zachodnich i północno-zachodnich powiatów, które od tego czasu zaczęły ulegać degradacji ze względu na rozwój tras morskich oraz naporu ludów koczowniczych z Azji centralnej. Okres panowania Tang w Azji Centralnej to okres związania sojuszu z Tybetem wobec ekspansji Turkutów, dzięki którym region Tybetu stał się istotnym strategicznym buforem z południowego-zachodu. (16) W XVI wieku w Dolinie Kaszgarskiej wybuchały przewroty wobec panowania Tang w regionie, którą dynastia ostatecznie utraciła w wyniku powstania Lushan na rzecz Turkutów. Turkuci zostali następnie pokonani w 745 roku przez Ujgurów, Basmyłów i Karłuków. Ci z kolei podbici przez Karachanidów, w XII wieku przez Karakitanów, w XIII wieku przez Mongołów. Po upadku imperium mongolskiego w zachodnich regionach został stworzony na tych terytoriach chanat Czagatajski. Podzielił się następnie na kilka domen tj. chanat Chagatai, Moghulistan, Yarkand. W XVII chanat został podbity przez Ojratów (dżungarów) – mongołów zachodnich, którzy stworzyli Królestwo Khojah. Uutracenia przez dynastię Tang panowania nad zachodnimi regionami to czas rozprzestrzeniania się tam Islamu.

Kolonizacja Sinciang za dynastii Qing

W wyniku porażki Dżungarów z Cesarstwem Qing w 1755 roku n.e. po niemalże tysiącleciu, zachodnie regiony zostały podporządkowane panowaniu mandżursko-mongolskiej dynastii Qing. Za panowania dynastii Qing wybuchły w 1826 i 1830 roku powstania siły turecko-islamskich Jahangir i Kokandi przewodzone przez Muhammada Yusufa oraz Khoja przewodzone przez Haqq Quli. Wybuch powstań powodowały intensyfikację polityki Qing – osadnictwa rolniczego i kupieckiego oraz zwiększenia sił wojskowych w regionie. W 1857 doszło do rewolty Khojah oraz powstania Dżungarów w 1862-1877 roku stłumione krwawo przez Cesarstwo Qing. Po stłamszeniu rewolty Dungan – islamskiego ludu Hui w 1877 roku Cesarstwo Qing związało region na statusie powiatu w 1884 roku z cesarstwem z dwudziestotysięcznym garnizonem wojskowym. Według sinologa Fairbanksa, aż do 1818 roku ludy tureckie Azji Centralnej nie były częścią systemu trybutarnego cesarstwa tj. nie były one domeną bezpośredniego panowania cesarstwa i nie korzystały tym samym z przywilejów umożliwiających ucywilizowanie się tj. możliwości wysyłania trybutów i handlu z dworem, nabywania rang i pieczęci – atrybutów arystokracji zależnej od cesarza.

Między 1830 a 1840 rokiem dynastia Qing prowadziła wzmożoną politykę kolonizacji regionu, tworząc system irygacyjny oraz bazy dla osadnictwa ludów han w okolicach miast Kashgar i Barchuk oraz Karashar, Turfan i Hami.17 Od 1843 roku dozwolono na migracji ludów z cesarstwa do Xinjiang z takimi miastami jak: Khotan, Yarkand, Yangi Hisar, Kashgar, Barchuk, Aksu, Karashahr czy Tarbagatai gdzie przebywały rodziny, którym nadano przywileje handlowe z dworem cesarskim.18 Według współczesnych badaczy chińskich region Zungharia ciągnął się wzdłuż rzeki Yili do jeziora Balkash a stolica regionu znajdowała się w mieście Huiyuan (dziś Huocheng) gdzie stacjonował garnizon wojskowy kontrolujący region do 1884 roku. (19) Ostatnie lata rządów mandżurskiej dynastii Qing toczyły się na wschodnich wybrzeżach także Azja Centralna w tym okresie pozostała zabezpieczona traktatami granicznymi z Rosją Carską i pozostawiono pod kontrolą garnizonów wojskowych, które miały zabezpieczając od zachodu cesarstwo prowadzące działania wojenne za wschodzie.

Sinciang w „wielkiej grze” mocarstw w XIX wiecznej Azji Centralnej

XIX wiek w Azji Centralnej to okres rywalizacji kolonialnej między europejskimi potęgami jak Imperium Rosyjskie czy Wlk. Brytania a regionalnymi siłami Turcji i Persji. XIX wieczna historia tworzącego się nowego powiatu – Sinciang, to czas formowania się stref wpływów Cesarstwa Qing i Caratu Romanowów w Turkiestanie, Mongolii i Mandżurii. Wcześni władcy Qing próbowali zabezpieczyć strefy buforowe Cesarstwa od Caratu Romanowów na zachodzie podobną do podpisanej przez poprzednia dynastię Ming pierwszego równorzędnego Traktatu Nerczyńskiego w 1689 tworząc strefę buforową na rzece Argun i Gorbica do Xing’an czy strefie i ujście rzeki Heilong Jiang. (20) Celem nadrzędnym dynasti Qing było wchłonięcie terytoriów chińskiego Turkiestanu – współczesnego Sinciang, rozdzielenie od Caratu granicą państwową na rzece Yili, ustaloną na mocy Traktatu Petersburskiego w 1881 roku. (21) Oddzielając tym samym od Chin terytoria będące pod panowaniem Carskim po powstaniu Dungusów w 1871 roku. (22)

Współpraca i rywalizacja Caratu Romanowów i Cesarstwa Qing

Historiografia XIX wieczna nazwała regiony podzielone między Imperium Romanowów a Cesarstwo Qing, Rosyjskim Turkiestanem i Chińskim Turkiestanem. Turkiestan rosyjski objął protektoratem Carat Rosyjski pokonując Persję w wojnie 1826-1828 roku. W 1898 roku podzielono go na cztery obwody kraju: Syr-daria, Samarkanda, Fergana, Semirech’s i wcielono do Imperium Romanowów. Pod rządami gubernatorskimi generała Von Kaufmana rosyjski Turkiestan przechodził głęboką rusyfikację, polegająca na podporządkowaniu plemiennych władz zwierzchnim prawom carskim. W okresie 1896-1905 roku imigracja słowiańska i europejska w Azji Centralnej wyniosła 206 tysięcy, w latach 1906-1916 zwiększyła się o 834 tysiące spychając ludność autochtoniczną do 36% ogólnej populacji.

Carat Romanowów prowadził w swej polityce ekspansji w Azji Centralnej głęboką rusyfikację, która doprowadziła do buntów ludności turkuckiej oraz powstaniu panturkizmu w regionie opierającym się na pochodzeniu turkuckim i wierze w Islam. Dekret o poborze do wojska carskiego z lipca 1916 roku wywołały bunty ludności wobec Caratu oraz przyczynił się do przejęcia władzy przez bolszewików na terenie Rosyjskiego Turkiestanu. (23) Po rewolucji bolszewickiej w 1917 roku Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich przejął niejako w depozycie obwody w tym regionie. Tłamsząc regionalne rewolty separatystyczne ustanowił 30 kwietnia 1918 roku Turkiestańską Autonomiczną Socjalistyczną Republikę Radziecką. W 1924 przekształcając w Turkmeńską Socjalistyczną Republikę Radziecką, Uzbecką Socjalistyczną Republiką Radziecką, Tadżycką Autonomiczną Socjalistyczną Republikę Radziecką, przekształconą w Tadżycką SRR w 1929 roku, Kara-Kirgijski Obwód Autonomiczny, przekształcony w 1926 w Kirgiską Autonomiczną SRR, a w 1936 Kirgiską SRR, Karakałpacki Obwód Autonomiczny w 1932 roku przekształcając w Karakałpacką Autonomiczną SRR. Celem takiego podziału terytorialnego, za którym szła także sowietyzacja języka (24), było podzielenie potencjalnego religijnego i etno-centrycznego zagrożenia dla integralności powstającego państwa radzieckiego. (25)

Sinciang w przełomie republikańskim w Chinach

W okresie upadku cesarstwa Qing i proklamowania Republiki Chińskiej region Chińskiego Turkiestanu rządzony przez wojsko szukał poparcia to w Związku Radzieckim, to we władzach Republiki Chińskiej Kuomintangu (26) w końcu wobec faktu wygranej KPCh wojnie domowej zachodnio-północni generałowie podporządkowali się Pekinowi w 1949 roku. Pod rządami Chińskiej Republiki Ludowej w 1954 roku wydano mapę przedstawiającą fragmenty Socjalistycznych Republik Radzieckich Kazachstanu, Kirgistanu i Tadżykistanu jako historyczne domeny chińskiego panowania zagarnięte przez Carat w 1880 roku. (27)

„Polityka zachodnia” ChRL po II wojnie światowej

Według pierwszego plan pięcioletniego 1953-1957 najwięcej projektów gospodarczych inwestycyjnych ciężkiego przemysłu było lokowane w zachodnich prowincjach min. w Shaanxi (24) i Gansu (16) a także w Henan i Shaanxi doprowadzając do rozwoju przemysłowego miast Lanzhou, Xi’an i Chengdu. (28) Ze 150 narodowych projektów 1/3 lokowana była w zachodnich regionach a duża część z pośród 694 projektów regionalnych także miała miejsce w prowincjach zachodnich. (29)

W 1957 roku wprowadzono w Chińskiej Republice Ludowej tzw. politykę antyprawicową tłamszącą dążenia separatystyczne i regionalne nacjonalizmy. Rewolucja kulturalna w latach 1966-76 zwalczającej języki etniczne wobec państwowego uproszczonego i kodyfikowanego języka mandaryńskiego, zwalczająca religię i etniczną kulturę mniejszości kontynuowała ten anty-nacjonalistyczny w rozumieniu anty-separatystyczny kurs polityczny KPCh. Mniejszości regionalne przechodziły proces instytucjonalnej hanizacji ich odrębności kulturowej oraz wypierania z handlu z państwami Azji centralnej. ChRL odziedziczyła z jednej strony terytoria podporządkowane przez Republikę Chińską od dynastii mandżurskiej z drugiej strony pod zasłoną haseł modernizacyjnych rewolucji kulturalnej dokonała głębokiej kolonizacji przez ludność han partyjno-urzędniczego aparatu regionalnego. Okres Rewolucji Kulturalnej z 1966-76 roku to dalsze działania unifikacyjne oraz ekonomiczna polityka wspierania zachodnich powiatów jako zaplecza przemysłowego w regionach gór, jaskiń i innych trudno dostępnych miejsc zabezpieczających produkcję dla działań wojennych na wschodzie ChRL.

W wyniku wygrania wojny z Japonią, wypchnięcia Kuomingtang na Tajwan, Komunistyczna Partia Chin kierując się doktryną strategicznej obrony przygotowała się do kolejnych walk w centralnych i wschodnich powiatach wycofała strategiczną produkcję militarną oraz sieci kolejowe w zachodnie regiony w ramach polityki tzw. Trzeciego Frontu. (30) W 1964 przewodniczący Mao Zedong wskazała na niedogodność koncentracji bazy produkcyjnej w miastach wybrzeża wschodniego w obliczu potencjalnej wojny. W latach 1965-1975 w ramach Trzeciego Frontu przesunięto znaczną część środków na inwestycje do północno-zachodnich (12,21%) i południowo-zachodnich (20,93%) powiatów ChRL. Państwo zainwestowało 120 miliardów renminbi w rozwój powiatów: Syczuan, Kuejczou, regiony zachodnie od prowincji Hanan, Jiangxi, Huna oraz stworzono centra przemysłowe w mieście Panzhihua w Syczuan, Jiuquan w Gansu oraz Chongqing, które miały być strategiczną bazą produkcyjną państwa w czasie konfliktu wojennego. (31) Inwestycje w bliskie zachodnie powiaty w trzecim planie pięcioletnim w stosunku do pierwszego planu pięcioletniego KPCh wzrosło z 16.9% do 35,1% ogólnego budżetu państwa. (32)

Lata 70

W latach 70 wprowadzono politykę współpracy między rozwijającymi się przemysłowo zachodnimi a wschodnimi i centralny powiatami, w których przewidziano potencjalne zagrożenie inwazji sił zamorskich. W tym celu budowano serię małych i średnich rozproszonych stalowni, tworzących maszyny, chemię, wydobywające węgiel i cementowni w trudnych do zlokalizowania i zniszczenia nalotami miejsc jak np. jaskinie. (33) Celem tej praktyki było restrukturyzowanie bazy produkcyjnej na gospodarkę wojenną, ale także stymulowanie rozwoju przemysłowego zachodnich regionów zamieszkały przez mniejszości etniczne, dzięki czemu liczono na zachowania spokoju na granicach z Azją Centralną. Industrializacja zachodnich powiatów miała na celu stworzenia przemysłowej bazy produkcyjnej w każdym z wyznaczonych regionów doprowadzając do kuriozalnej sytuacji występowania takie samej struktury przemysłowej opartej o ciężki przemysł w graniczących ze sobą powiatach. Okres rządów Mao Tse-tunga dla bliskich zachodnich regionów wpisywał się w logikę zimno-wojennej rywalizacji, jako baza przemysłowa dla polityki ChRL prowadzącej działania wojenne po formalnym zakończeniu II wojny światowej na półwyspie koreańskim, Wietnamie, konfliktach granicznych z ZSRR i Indiami.

Lata 80

W latach 1973-1978 zerwania sojuszu ChRL z ZSRR, otworzenia się na współpracę z USA, inwestycje rozwojowe przesunęły się w kierunku wschodnich wybrzeży w celu rozwinięcia wymiany handlowej z zachodem, pozyskanie nowoczesnej technologii oraz eksportu produkcji chińskiej. W latach 1981-1985 KPCh ustanowiła strategię rozwoju wybrzeża chińskiego na północy, centrum i południu niejako realizując strategię Sun Yat-sena z 1920 roku polegającą na rozwinięciu trzech wielkich portów oraz łączenia gospodarki morskiej z śródlądową zmodernizowanymi kanałami głównych rzek chińskich. Okres lat 70-90 to faktyczni zwrot w stronę geopolityki Wielkiego Kanału, rozbudowy centralnych powiatów, który połączone z systemem portów miały stanowić o rozwoju ekonomicznym republiki chińskiej w koncepcjach Sun Jat-sena.

Siódmy plan pięcioletni na lata 1986-1990 ustalił nową klasyfikacje powiatów ChRL, w której główną klasyfikacją była odległość od powiatów wschodniego przybrzeża oraz stopnia rozwoju ekonomicznego. Do dwunastu wschodnich regionów zaliczono: Liaoning, Heibei, Beijing, Tianjin, Shandong, Jiangsu, Shanghai, Zhejiang, Fujian, Guangdong, Guangxi, Hainan. Do centralnych regionów zaliczono dziewięć powiatów: Heilongjiang, Jili, Wewnętrzna Mongolia, Shanxi, Henan, Anhui, Hubei, Hunan, Jiangxi. Do dziewięciu zachodnich regionów włączono: Shaanxi, Gansu, Ningxia, Qinghai, Xinjiang, Sichuan, Yunnan, Guizhou i Tybet. Zmiany w finansowaniu, decentralizacja i samofinansowanie projektów regionalnych przez poszczególne prowincje spowodowały znaczący rozwój wschodnich przybrzeżnych powiatów CHRL. W perspektywie piętnastoletniego rozwoju powiatów wschodnich i zachodnich widać jak rozwój obu stymulował napływ kapitału i inwestycji z państw zachodu. W latach 1985-2000 wschodnie regiony osiągnęły 85% Bezpośrednich Zagranicznych Inwestycji w porównaniu do zachodnich regionów, które osiągnęły niecałe 3,9% czego efektem było zwiększenie rządowych inwestycji w zachodnich powiatach. (34)

Ze względu na tak wysoką różnicę w rozwoju w latach 1980-1988 rząd centralny stworzył fundusz w wysokości 54,8 miliarda renminbi w celu finansowania mniej rozwiniętych regionów zamieszkały przez mniejszości etniczne. W 1983 roku ustanowiono kolejny fundusz w wysokości 200 milionów renminbi dla budowy tzw. Korytarza Gansu dawnego szlaku komunikacyjnego jedwabnego szlaku, region miasta Dingxi oraz część Autonomicznego Regionu Ningxia Hui niejako powracając po okresie 1973-1978 do rozwoju geopolityki Jedwabnego Szlaku. Rząd centralny finansował także projekty elektrowni węglowych w Shaanxi oraz Mongolii Wewnętrznej, a także hydroelektrownie w północnych regionach Żółtej Rzeki, dorzeczy Jangcy, rzeki Saluin w południowo zachodnich regionach, rzeki Hongshui w południowej prowincji buforowej z Wietnamem – Kuangsi oraz Mekongu. Zbudowano także zagłębie stali itp. w Gansu, Yunnan i Guangxi. (35)

Lata 90

Zachodnie powiaty utrzymujące swój rozwój na przygotowaniach wojennych oraz współpracy geopolitycznej z ZSRR, po zmianie kursu ze strategii pro-radzieckiej na proamerykańską zaczęły tracić na znaczeniu i dysproporcja w ich rozwoju w stosunku do wybrzeża zaczęła się dramatycznie pogłębiać. ChRL w latach 1986-1987 na tle rozpadającego się bloku komunistycznego i pieriestrojki Gorbaczowa zaczęła podejmować rozmowy w sprawie sporów terytorialnych z ZSRR. Rozpad ZSRR w 1991 roku przerwał rozmowy na temat sporów granicznych a ChRL w obawie przed możliwymi konsekwencjami wzmocniła wojska na swojej granicy zachodniej z republikami radzieckimi Azji Centralnej. Nauczeni podobną sytuacją z okresu panowania dynastii Qing sto lat wcześniej, kiedy straciła ona faktyczną kontrolę nad peryferyjnymi prowincjami, CHRL ze strategii nastawionej na całkowitą decentralizację finansowania projektów lokalnych zwróciła się w stronę integracji zachodnich powiatów z wschodnimi poprzez strategiczne inwestycje w regionach zachodnich.

W 1992 roku po wizycie Deng Xiaopinga w południowych regionach ChRL otwarto kierunek polityki wschód-zachód dążącej do integracji rozwiniętych zachodnich ze wschodnimi regionami zawartej w szóstym planie pięcioletnim w latach 1981-1985 oraz siódmym planie pięcioletnim. Przykładem integracji zachodnich i wschodnich powiatów było połączenie zachodniego przemysłu i wschodniego kapitału w dyrektywie z 1994 roku, według której wyznaczono trzynaści prowincji z wybrzeża wschodniego i dziesięć powiatów na zachodzie w celu stworzenia wspólnych przedsięwzięć ekonomicznych, a także rozwoju stref na wielkich rzekach będących tradycyjnie węzłami komunikacyjnymi integrującymi oddalone od siebie powiaty. (36)

W okresie ósmego planu pięcioletniego w latach 1991-1995, dziewiątego planu pięcioletniego w latach 1996-2000 oraz ustanowionego długoterminowego celu narodowego na rok 2010 stworzono skoordynowaną politykę zrównoważonego rozwoju zachodnich i centralno-wschodnich regionów ChRL. (37) Można, zatem stwierdzić, iż dopiero w latach 1992-2000 doszło do zintegrowania geopolityki Wielkiego Kanału z geopolityką rozwoju powiatów wzdłuż Jedwabnego Szlaku, które od 2000 roku zaczęła być wdrażana realne projekty modernizacyjne i integracyjne Chińskiej Republiki Ludowej. Takimi projektami jest min. modernizacja kolei północ-południe takich jak np: Xiangyang-Chonqing, Hankou–Danjiangkou (38), Jiaozuo–Liuzhou, Guyinag-Kunnming i połączenie ich z liniami kolei trans-azjatyckiej prowadzące z portu Lianyungan aż do Europy zachodniej i północnej.

Lata 2000

W 1999 roku Jiang Zemin ogłosił kolejne zwrócenie się z inwestycjami na zachodnie powiaty a w latach 2000-2001 zostało podjętych sześć dokumentów legislacyjnych implementujących nową politykę wobec zachodu. (39) W latach 1998-2001 ChRL zaciągnęła pożyczki w wysokości 510 miliardów renminbi, w latach 2000-2002 rząd przeznaczył 200 miliardów z 270 miliardów renminbi, w 2007 roku kolejne 280 miliardów reminbi w sumie przeznaczając 1.3 tryliona na 92 projektów infrastrukturalnych. Sfinansowano min: linię kolejową łącząca Qinghai z Tybetem (40), Rurociąg gazowy Zachód-Wschód, autostrady, Sieć Przesyłu Energii Zachód-Wschód, budowa portów lotniczych, budowa lub modernizacja sieci kolejowych tworzących chińską cześć tzw. Nowego Euroazjatyckiego Lądowego Mostu (41) tj. połączenia portu Lianyungang, Lanzhou, Urumczi w Chinach z Rotterdamem w Holandii, a także projekty irygacyjne w regionach Xinjiang, Mongolii Wewnętrznej. (42) Do projektów strategicznych na zachodzie wybrano tereny przez które przebiegał jedwabny szlak od Xi’an przez Lanzhou do Xinjiang w którym współcześnie opracowano stworzenie linii kolejowej mającej na celu rozwój regionów na północ od rzeki Jangcy, regionu między Nanning w Kuangsi, Guiyang w Kuejczu i Kunming w Junan oraz rozwoju Tybetu i Xinjiang. (43) Według Strategii Rozwoju Zachodnich Regionów okres 2001-2010 miał być poświęcony budowie infrastruktury, 2011-2030 urbanizacji i industrializacji, a w latach 2031-2050 miałoby nastąpić zrównoważenie rozwoju ze wschodem Chin.

Współczesna polityka ChRL wobec nowej granicy zachodniej

Geopolityka ChRL względem tych obszarów polega na kontroli wewnętrznej, coraz silniejszej integracji Sinciangu z państwem chińskim przez osadnictwo ludności chińskiej w regionie, kontrolę społeczności muzułmańskiej, polityki nastawionej na inwestycję w regionie, walką z separatystycznymi ugrupowaniami (44) poprzez stacjonowanie regularnej armii, milicji, paramilitarnych organizacji związanych z zakładami produkcyjnymi i konstrukcyjnymi oraz współpraca z granicznymi państwami jak Kazachstan i Kirgistanem, w którym znajdują się diaspory Ujgurów. (45)

W 1996 roku CHRL zwiększyła siły policyjne, wojskowe i paramilitarne w regionie, w lutym w 1997 roku siły chińskie pacyfikowały kilkudniowe protesty w Yining (46) a w 1999 roku opublikowany został dokument polityka i praktyka ChRL wobec narodowych mniejszości etnicznych wyznaczając ramy działania dla polityki ChRL wobec rosnącego separatyzmu w Sinciangu, Tybecie i potencjalnej w innych regionach zamieszkałych przez ludność pochodzącą z etnosu innego niż han. W 2001 roku chińskie wojska przeprowadziły pokaz siły w Kashgar przeprowadzając defiladę wojskową składającej się 50000 żołnierzy, przeglądu różnego rodzaju sprzętu wojskowe pod okiem generała Fu Quanyou szefa sztabu głównego Armii Ludowo-Wyzwoleńczej i Centralnej Komisji Wojskowej.(47) W 2002 roku przez ChRL za terrorystyczne, separatystyczne i ekstremistyczne należą: Islamski Ruch Wschodniego Turkiestanu, Organizacja Wyzwolenia Wschodniego Turkiestanu, brygady bojowe Islamskiej Partii Reformatorskiej, Islamska Partia Wschodniego Turkiestanu, Partia Opozycyjna Wschodniego Turkiestanu, Islamska Partia Allaha Wschodniego Turkiestanu, Organizacja Wyzwolenia Ujgurów, Międzynarodowy Komitet Wschodniego Turkiestanu, Święci Wojownicy Islamu. (48)

Sinciang stanowi dla ChRL trzecim ważnym regionem pod względem wydobycia ropy wynoszącej 35 milionów ton rocznie w 2006 roku a współcześnie ma stać się najważniejszym centrem złóż i węzłem przesyłu gazu i ropy z państw Azji Centralnej. Sinciang ma stanowić główne źródło przed projektem wydobycia z Morza Południowochińskiego, tankowców transportujących dużą część surowców przez cieśniną Malakka, Afryki subsaharyjskiej, Ameryki południowej projektem dywersyfikacji źródeł energii wobec Półwyspu Arabskiego tj. Arabii Saudyjskiej, Iranu, Omanu, Jemenu, Kuwejtu, Iraku zagrożonej przewrotami i interwencjami amerykańskimi w regionie. (49) Mieszanka roszczeń terytorialnych, działających ruchów islamskich oraz bliskość nieustabilizowanej sytuacji w Afganistanie jest kluczową motywacją do angażowania kapitału chińskiego w tym regionie, który w kategoriach ekonomicznych oprócz dostaw ropy nie może stanowić korzyści dla ChRL. Polityka ChRL wobec mniejszości stanowi niejako wewnętrzną geopolitykę ChRL, która się wpisuję w tradycję utrzymania spoistości państwowej w okresie dynastycznym. Najnowsze bunty Ujgurów w Sinciangu datują się na lata 90, kiedy to w kwietniu 1990 wybuchł protest na targowisku w miejscowości Baren na południowy zachód od Kashgar oraz następnie w miastach Yining, Khotan, Aksu w kolejnych latach.

Artykuł obejmuje wydarzenia do 2014 roku. Współczesne wydarzenia i rozwój problematyki 2014-2021 będzie opisany w oddzielnym artykule.

AUTOR: Michał Specjalski

Przypisy:

1) Okres Walczących Królestw trwał od 480 r. p.n.e. do a 221 r. p.n.e.
2) Ostatnia powódź wielkich rzek miała miejsce w Chinach w 1931 roku kiedy rzeki Huang, Jangcy i Huai
pochłonęły życie od 400 tys. do nawet 4 mln w wyniku bezpośredniego zalania jak i chorób
3) Nazwa pochodzi od niemieckiej nazwy Seidenstrasse pochodząca z 1877 roku od geografa Ferdinanda von
Richthofena
4) Oba miasta połączone z systemem kanałów i wielkich rzek północ-południe

5) Wood Frances: The Silk Road: two thousand years in the heart of Asia, Berkeley: University of California
Press, 2002
6) Yeung Y. M., Introduction, w: Pod. Red. Yeung Y. M., Shen Jianfa, Developing China’s Wes. A critical Path to
Balanced National Development, The Chinese University Press, Hong-Kong 2004, s. 8
7) Łódź: Regularne połączenie z Chengdu, http://www.rynek-kolejowy.pl/45343/
lodz_regularne_polaczenie_z_chengdu.htm, rynek-kolejowy.pl, 22.05.2013
8) Rodrigue, Jean-Paul, “The Northern East-West Freight Corridor (Eurasian Landbridge)”, The Geography of
Transport Systems. Department of Global Studies & Geography, Hosfstra Univesristy, 18.12.2013

9) Bradsher Keith, “Hauling New Treasure Along the Silk Road”, The New York Times, 18.12.2013
10) Współczesna Erytrea i Etiopia

11) Wzorem podnoszonym przez państwowo-twórcze działania dla Czang Kaj-Szek-a i Mao Tse Tung-a był Qin
Shi Huangdi – Pierwszy cesarz Qin, który zjednoczył królestwo Qin z Han, Wei, Zhao, Qi i Chu
12) Która według republikańskiej historiografii jest nośnikiem właściwej kultury chińskiej, czyli: dynasti Xia,
Shang, Zhou, Qin, Xin, Xi Han, Dong Han oraz odwołujących się do niej powstałych później dynastii Sui,
Tang, Song i Ming
13) Tj. Xiongnu, Xianbei, Qiang, Di, Jie oraz Turkutów, Mongołów, Ujgurów, Jin (Dżurdżenów), Mandżurów
wywodzących się od Dżurdżenów (Mandzu, Manzu), Qidan (Khitan)
14) Xiaojian Li, Historical Legacy and Future Challenges, w: Pod. Red. Yeung Y. M., Shen Jianfa, Developing
China’s West. A critical Path to Balanced National Development, The Chinese University Press, Hong-Kong
2004, s. 32-33

15) Millward A. James, Beyond the pass. Economy, Ethnicy and Empire in Qing Central Asia, 1759-1864,
Stanford University Press, Stanford 1998, s. 9

16) Księżniczka Wencheng poślubiła władcę Tybeetu Srong-btsan sgam-p doprowadzając do sojuszu Tubo
(Tybetu) z Cesarstwem Tang (Chin) wobec Turkutów
17) Millward A. James, Beyond the pass. Economy, Ethnicy and Empire in Qing Central Asia, 1759-1864,
Stanford University Press, Stanford 1998s. 230
18) Ibid., s. 228

19) Ibid., s. 21
20) Na mocy Traktatu Pekińskiego przeszła pod panowanie Carskie
21) Jest to częściowo współczesna granica Kazachstanu i CHRL
22) Нерчинский договор, Wikiteka, 29.08.2011

23) Millward A. James, Beyond the pass. Economy, Ethnicy and Empire in Qing Central Asia, 1759-1864,
Stanford University Press, Stanford 1998, s. 5-6
24) Zwalczając turecki i perski
25) Wikipedia: Russian Turkiestan, http://en.wikipedia.org/wiki/Russian_Turkestan, 02.02.2012
26) W latach 1938-1942 w czasie wojny z Japonią przesunięto na zachód 639 fabryk i ponad 12 tysięcy
pracowników technicznych. W 1940 roku Kuomingtang wycofując się przed naporem wojsk japońskich
przeniósł stolicę republiki z obleganego Nanking przez wojska japońskie do Chongqing.
27) Dwivedi Ramakant, China’s Centraal Asia Policy in Recent Times, China and Eurasia Forum Quarterly,
wolumen 4, Numer 4 (2006), http://www.silkroadstudies.org/new/docs/CEF/Quarterly/November_2006/
Dwivedi.pdf, s. 1-2 (139-140)
28) Yeung Y. M., Introduction, w: Pod. Red. Yeung Y. M. i Jianfa Shen, Developing China’s West. A Critical Path
to Balanaced National Development, The Chinese University Press of Hong Kong, Hong Kong 2004, s. 12

29) Jie Fan, Western Development Policy: Changes, Effects and Evaluation, w: Pod. Red. Yeung Y. M. i Jianfa
Shen, Developing China’s West. A Critical Path to Balanaced National Development, The Chinese
University Press of Hong Kong, Hong Kong 2004, s. 84
30) Third Front, Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Third_Front_%28China%29, 11.03.2012
31) Jie Fan, Western Development Policy: Changes, Effects and Evaluation, w: Pod. Red. Yeung Y. M. i Jianfa
Shen, Developing China’s West. A Critical Path to Balanaced National Development, The Chinese
University Press of Hong Kong, Hong Kong 2004, s. 85
32) Wydzielone w 1997 roku z prowincji Syczuan

33) Ibid., s. 86

34)

35) Jie Fan, Western Development Policy: Changes, Effects and Evaluation, (…), The Chinese University Press
of Hong Kong, Hong Kong 2004, s. 89-90
36) Jie Fan, Western Development Policy: Changes, Effects and Evaluation, (…), The Chinese University Press
of Hong Kong, Hong Kong 2004, s. 93
37) Ibid., s. 91

38) Zmodernizowane o drugą linię w 2009 roku
39) Yeaung Y.M. , Fenjun Jin, Guang Zeng, Infrasructure and the New Economy, w: Pod. Red. Yeung Y. M. i
Jianfa Shen, Developing China’s West. A Critical Path to Balanaced National Development, The Chinese
University Press of Hong Kong, Hong Kong 2004, s. 110
40) Linia powstała w 2006 roku ma być przedłużona do granicy z Nepalem, Indiami w Yadong, a także do
tybetańskiego miasta Xigaze na zachodzie Tybetu i do Dali przez Nyinchi na południowym wschodzie
41) New Euroasian Land Bridge, Wikipedia, http://en.wikipedia.org/wiki/New_Eurasian_Land_Bridge,
20.03.2012
42) Yeaung Y.M. , Fenjun Jin, Guang Zeng, Infrasructure and the New Economy, w: Pod. Red. Yeung Y. M. i
Jianfa Shen, Developing China’s West. A Critical Path to Balanaced National Development, The Chinese
University Press of Hong Kong, Hong Kong 2004, s. 111-112 i 118
43) Budowa linii szybkiej kolei rozpoczęły się w 2009 roku
44) Min. Islamskiego Ruchu Wschodniego Turkiestanu, Islamskiego Ruchu Uzbekistanu, Hizb ut-Tahrir a także
innych Pan-tureckich i Pan-islamskich ruchów w Azji Centralnej

45) W październiku 2002 roku CHRL przeprowadziły wspólne ćwiczenia wojskowe z siłami Kirgistanu, których
scenariuszem była współpraca wobec terrorystycznych sił powstańczych na granicy obu państw
46) Van Wie Davis Elizabeth, Uyghur Muslim Ethnic Separatism in Xinjiang, China, Asia-Pacific Center for
Security Studies, http://www.apcss.org/, 2007, s. 1-2 i 6
47) Ibid., s. 4
48) Ibid., s. 6
49) Peyrouse Sebastien, Economic aspects of the chinese-central asia rapprochement, Silk Road Studies Program,
Central Asia-Caucasus Institute, http://www.silkroadstudies.org/new/docs/Silkroadpapers/2007/0709China-
Central_Asia.pdf, Ibid., s. 50