Międzynarodowe Prawo Humanitarne oparte jest o źródła wynikające ze zwyczaju międzynarodowego i traktatach międzynarodowych, które powstawały po zmieniających się w swym charakterze konfliktach zbrojnych. Każde normy czy konwencje w rozwoju międzynarodowego prawa humanitarnego miały swoje wojny i charakter tych konfliktów warunkował także rozwiązania przyjęte w poszczególnych konwencjach.

Do prawa zwyczajowego w latach 1581-1864 zawierały się szczególnie: nietykalności parlamentariuszy, obrona kobiet, dzieci i duchowieństwa, nietykalności kultu religijnego oraz sposobu traktowania pojmanych. Pierwszym wielostronnym traktatem była Konwencja w sprawie polepszenia losu rannych wojskowych w armiach w polu będących przyjęta w Genewie w 1864 roku. W roku 1864 zakończył się konflikt koalicją prusko-austriackiej a Królestwem Danii zakończone wygraną Cesarza Austrii i króla Prus a porażką Króla Danii, który musiał się zrzec Szlezwiku, Holsztynu i Lauenburga na mocy Traktatu Wiedeńskiego z tego samego roku. Konwencja Genewska oddawała charakter spraw, które w tamtym czasie były istotne z punktu widzenia władców ze sobą wojujących w wojskach regularnych, czyli odróżnienie od wojujących stron personelu medycznego oraz rannych żołnierzy. Wojna była walką między władcami walczącymi o ziemię regularnym wojskiem, a ludność poddana władcom nie była podmiotem tych traktatów. Pozostało to we współczesnym prawie konfliktów zbrojnych, a w następnych latach wyróżniając prawa człowieka jako oddzielnie stosowane także w trakcie konfliktów zbrojnych.

Zdawkową konwencję Genewską z 22 sierpnia 1864 roku zaktualizowała Międzynarodowa Konwencja Genewska z dnia 6 lipca 1906 roku o polepszeniu losu rannych i chorych w armiach czynnych ratyfikowana przez Polskę dopiero dziewięć lat po odzyskaniu przez Rzeczpospolitą suwerenności i niepodległości po 123 latach zaborów, bo 26 stycznia 1927 r. przez Prezydenta RP Ignacego Mościckiego podpisane przez Prezesa Rady Ministrów Józefa Piłsudskiego i Ministra Spraw Zagranicznych Augusta Zalewskiego na podstawie artykułu 2 ustawy z dnia 23 lipca 1926 roku już po przewrocie majowym i po toczących się wojnach o granice RP.¹ Następne Konwencje Genewskie z 27 lipca 1929 podpisane przez Polskę 10 sierpnia 1932 r. tj. o polepszeniu losu chorych i rannych w armiach czynnych, 11 sierpnia 1932 r. dotyczącej traktowania jeńców wojennych zostały ogłoszone w dzienniku ustaw 28 listopada 1932 roku.²

Przez kolejne 85 lat powstało od pierwszego traktatu w tym czasie ponad 100 traktów w zakresie międzynarodowego prawa humanitarnego. Współczesne Międzynarodowe Prawo Humanitarne odwołuje się do czterech konwencji przyjętych w Genewie w roku 1949 tj. Konwencja o polepszeniu losu rannych i chorych w armiach czynnych, Konwencja o polepszeniu losu rannych, chorych i rozbitków sił zbrojnych na morzu, Konwencja o traktowaniu jeńców wojennych oraz Konwencja o ochronie osób cywilnych podczas wojny. Konwencje Genewskie o ochronie ofiar wojny zostały podpisane przez Radę Państwa Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej 12 sierpnia 1949 roku w związku ze zmianami geopolitycznymi po II Wojnie Światowej cofnięciu powszechnego międzynarodowego uznania 5 lipca 1945 r. legalnemu rządowi II Rzeczypospolitej w Londynie w wyniku Konferencji Jałtańskiej. Nowe państwo uznane międzynarodowo na ziemiach polskich Polska Rzeczypospolita Ludowa przyjęła konwencje genewskie zaktualizowane w wyniku charakteru działań zbrojnych podczas II Wojny Światowej.³

Przyjęte przez państwa Konwencje Genewskie o ochronie ofiar wojny były rewizją wcześniejszych traktatów jak: Konwencja Genewska z 27 lipca 1929 r. o polepszeniu losu rannych i chorych w armiach czynnych, X Konwencja Haska z 18 października 1907 r. o przystosowaniu do wojny morskiej zasad Konwencji Genewskiej z 1906 r., Konferencja, zwołana przez Szwajcarską Radę Związkową w celu rewizji, Konwencji Genewskiej z 27 lipca 1929 r. o polepszeniu losu rannych i chorych w armiach czynnych, X Konwencji Haskiej z 18 października 1907 r. o przystosowaniu do wojny morskiej zasad Konwencji Genewskiej z 1906 r., Konwencji o traktowaniu jeńców wojennych zawartej w Genewie 27 lipca 1929 r. oraz w celu opracowania Konwencji o ochronie osób cywilnych podczas wojny, obradowała w Genewie od 21 kwietnia do 12 sierpnia 1949 r. na podstawie czterech projektów Konwencji, zbadanych i przyjętych przez XVII Konferencję Międzynarodową Czerwonego Krzyża, która odbyła się w Sztokholmie.⁴

Przyjęcie i ratyfikacja protokołów dodatkowych do Konwencji Wiedeńskich z 12 sierpnia 1949 roku dotyczący ochrony ofiar międzynarodowych konfliktów zbrojnych (Protokół I) i dotyczący ochrony ofiar niemiędzynarodowych konfliktów zbrojnych (Protokół II) sporządzone w Genewie 8 czerwca 1977 roku zostały przyjęte bezzastrzeżeń, ratyfikowane przez Rzeczpospolitą Polskę 19 września 1991 roku przez Prezydenta RP Lecha Wałęsę podpisana przez Ministra Spraw Zagranicznych Krzysztofa Skubiszewskiego. Natomiast protokół dodatkowy do Konwencji Genewskich z dnia 12 sierpnia 1949 roku dotyczący dodatkowego znaku rozpoznawalnego (Protokół III) przyjęty w Genewie 8 grudnia 2005 roku został przyjęty i ratyfikowany przez Rzeczpospolitą Polską 30 września 2009 roku przez Prezydenta RP Lecha Kaczyńskiego i podpisana Premiera Donalda Tuska.⁵

Ze względu na akcesję Polski do Unii Europejskiej i przyjęcie przez kraje członkowskie Traktatu Lizbońskiego który wszedł w życie 1 grudnia 2019 roku ustanawiającego międzynarodową podmiotowość prawną Unii Europejskiej ważnym jest także przyjęte 15 grudnia 2009 roku uaktualnione wytyczne Unii Europejskiej w sprawie promowania przestrzegania międzynarodowego prawa humanitarnego.⁶ Zgodnie z wytycznymi mają one obejmować zarówno instytucje Unii Europejskiej jak i zobowiązują państwa członkowskie do przestrzegania międzynarodowego prawa humanitarnego. W załączniku dokumentu przedstawione są podstawowe instrumenty prawne czyli źródła międzynarodowego prawa humanitarnego które Unia Europejska ma promować a państwa członkowskie przestrzegać.

Wśród źródeł międzynarodowego prawa humanitarnego Unii Europejskie są: Konwencja z 1907 r. dotycząca praw i zwyczajów wojny lądowej (IV Konwencja haska), załącznik do konwencji tj.; Regulamin dotyczący praw i zwyczajów wojny lądowej, protokół z 1925 r. dotyczący zakazu używania na wojnie gazów duszących, trujących lub podobnych oraz środków bakteriologicznych, I Konwencja genewska z 1949 r. o polepszeniu losu rannych i chorych w armiach czynnych na lądzie, II Konwencja genewska z 1949 r. o polepszeniu losu rannych, chorych i rozbitków sił zbrojnych na morzu, III Konwencja genewska z 1949 r. o traktowaniu jeńców, IV Konwencja genewska z 1949 r. o ochronie osób cywilnych podczas wojny. Protokół dodatkowe do konwencji genewskich z 12 sierpnia 1949 r. dotyczący ochrony ofiar międzynarodowych konfliktów zbrojnych (Protokół I) z 1977 r., protokół dodatkowy do konwencji genewskich z 12 sierpnia 1949 r. dotyczący ochrony ofiar niemiędzynarodowych konfliktów zbrojnych (Protokół II) z 1977 r. Te konwencje i załączone do nich dodatkowe protokoły uznawane są za podstawowe źródła obok prawa zwyczajowego wiążące instytucje UE i państwa członkowskie Unii Europejskiej.

Wśród pozostałych konwencji wymienia się: Konwencję haską z 1954 r. o ochronie dóbr kultury w razie konfliktu zbrojnego, Regulamin wykonawczy do Konwencji o ochronie dóbr kultury w razie konfliktu zbrojnego, I Protokół haski z 1954 r. o ochronie dóbr kultury w razie konfliktu zbrojnego, II Protokół haski z 1999 r. o ochronie dóbr kultury w razie konfliktu zbrojnego, Konwencja z 1972 r. o zakazie prowadzenia badań, produkcji i gromadzenia zapasów broni bakteriologicznej (biologicznej) i toksycznej oraz o ich zniszczeniu, Konwencja ONZ z 1980 r. o zakazie lub ograniczeniu użycia pewnych broni konwencjonalnych, które mogą być uważane za powodujące nadmierne cierpienia lub mające niekontrolowane skutki, Protokół I z 1980 r. o niewykrywalnych odłamkach, Protokół II z 1980 r. o zakazie lub ograniczeniu używania min, min-pułapek i innych podobnych urządzeń, Protokół II (zmieniony) z 1996 r. o zakazie lub ograniczeniu używania min, min-pułapek i innych podobnych urządzeń, Protokół III z 1980 r. o zakazie lub ograniczeniu używania broni zapalających, Protokół IV z 1995 r. dotyczący oślepiających broni laserowych, Protokół V z 2003 r. dotyczący wybuchowych pozostałości wojny, Konwencja z 1993 r. o zakazie prowadzenia badań, produkcji, składowania i użycia broni chemicznej oraz o zniszczeniu jej zapasów, Konwencja z 1997 r. z Ottawy o zakazie użycia, składowania, produkcji i przekazywania min przeciwpiechotnych oraz o ich zniszczeniu, Protokół dodatkowy z 2005 r. do konwencji genewskich z 12 sierpnia 1949 r. dotyczący przyjęcia dodatkowego znaku rozpoznawczego (Protokół III) czy Konwencja z 2008 r. o broni kasetowej.

Oprócz wyżej wymienionych konwencji, protokołów do tych konwencji i prawa zwyczajowego wymienia się także jako dodatkowe źródła międzynarodowego prawa konfliktów zbrojnych orzeczenia sądowe i opinie ekspertów w związku z czym orzecznictwo, jak i statuty międzynarodowych trybunałów karnych wiążą zarówno instytucje, jak i państwa członkowskie UE. W związku, z czym instytucje UE i państwa członkowskie uznają statuty takich międzynarodowych trybunałów karnych jak: Statut z 1993 r. Międzynarodowego Trybunału ds. Ścigania Osób Odpowiedzialnych za Poważne Naruszenia Międzynarodowego Prawa Humanitarnego Popełnionych Na Terytorium b. Jugosławii od 1991 r., Statut z 1994 r. Międzynarodowego Trybunału Karnego ds. Ścigania Osób Odpowiedzialnych za Ludobójstwo i inne Poważne Naruszenia Międzynarodowego Prawa Humanitarnego Popełnione na Terytorium Rwandy i Obywateli Rwandyjskich Odpowiedzialnych za Ludobójstwo i inne takie Naruszenia Popełnione na Terytorium Państw Ościennych między 1 stycznia 1994 r. a 31 grudnia 1994 r., Rzymski Statut Międzynarodowego Trybunału Karnego z 1998 r. Sama Unia Europejska w przypadkach naruszania międzynarodowego prawa humanitarnego ma stosować embarga na wywóz broni, sankcje, a także zbierać informacje, które mogą być wykorzystane w międzynarodowym trybunale karnym.⁷

Charakterystyką współczesnych Konwencji Genewskich jest ich w dużej mierze powszechność przez liczbę 196 państw ratyfikujących. Ten kanon uzupełniają protokoły przyjęte do tych konwencji w 1977 roku tj. Protokół dotyczący ochrony ofiar międzynarodowych konfliktów zbrojnych i Protokół dotyczący ochrony ofiar niemiędzynarodowych konfliktów zbrojnych. W 2005 roku przyjęto także Protokół dotyczący dodatkowego znaku ochronnego. Protokoły nie są tak powszechne, jak konwencje mianowicie pierwszy ratyfikowało 174 państw, drugi 168 państw a trzeci 72 państwa na rok 2015.⁸ Tendencją jest powstanie protokołów a nie powstawania kolejnych konwencji gdyż zawierane są one w związku powszechnymi konfliktami zbrojnymi gruntownie zmieniającymi charakter wojen. Wynika to z nie wystąpienia powszechnego konfliktu zbrojnego od zakończenia II Wojny Światowej a także wejście w życie Karty Organizacji Narodów Zjednoczonych w 1945 r. w tym Deklaracji Zasad Prawa Międzynarodowego Dotyczących Przyjaznych Stosunków i Współdziałania Państwami Zgodnie z Kartą Narodów Zjednoczonych z 1970 r. ograniczających siłę zbrojną jako sposób rozstrzygnięcia sporów między państwami.

Michał Specjalski

1Zarządzanie Prezydenta RP z dnia 26 stycznia 1927 r. (Dz. U. R. P. No 83 poz. 462)

2Konwencja dotycząca traktowania jeńców wojennych, podpisana w Genewie dnia 27 lipca 1929 r. (ratyfikowana zgodnie z ustawą z dnia 18 lutego 1932 r.). (Dz. U. 1932 nr 103 poz. 866)

3Konwencje o ochronie ofiar wojny, podpisane w Genewie dnia 12 sierpnia 1949 roku a ratyfikowane 18 września 1954 roku przez Polską Rzeczypospolitą Ludową (Dz. U. 1956.38.131 Z dnia 12 sierpnia 1956)

4Konwencje o ochronie ofiar wojny, podpisane w Genewie dnia 12 sierpnia 1949 roku (Dz. U. z dnia 12 września 1956 r.)

5Protokół dodatkowy do Konwencji Genewskich z dnia 12 sierpnia 1949 roku dotyczący przyjęcia dodatkowego znaku rozpoznawczego, przyjęty w Genewie dnia 8 grudnia 2005 roku (Dz.U. 2010 nr 70 poz. 447)

6Uaktualnione wytyczne Unii Europejskiej w sprawie promowania przestrzegania międzynarodowego prawa humanitarnego, (Dz. U. UE. 2009/C 303/06)

7Załączniki do: Uaktualnione wytyczne Unii Europejskiej w sprawie promowania przestrzegania międzynarodowego prawa humanitarnego (Dz. U. UE. 2009/C 303/06)

8Mikos-Skuza Elżbieta, Pomoc humanitarna w świetle międzynarodowego prawa humanitarnego konfliktów zbrojnych, w: Pomoc humanitarna w świetle prawa i praktyki, pod. red. Patrycji Grzebyk i Elżbiety Mikos-Skuzy, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2016, s. 36-37